Endüstriyel tesislerde verimlilik, güvenlik ve kaliteyi sağlayabilmek için süreçlerin ölçülmesi, izlenmesi ve kontrol edilmesi gerekir. Bu amaçla kullanılan sistemlere ölçü kontrol sistemleri denir. Modern endüstride petrol ve gaz tesislerinden gıda üretimine, enerji santrallerinden kimya fabrikalarına kadar her alanda ölçü kontrol sistemleri kritik bir rol oynar.
Ölçü kontrol sistemleri sayesinde:
– Enerji verimliliği artar,
– Ürün kalitesi standardize edilir,
– Operasyonel güvenlik sağlanır,
– Çevresel etkiler azaltılır.
ÖLÇÜ KONTROL SİSTEMLERİNİN ÖNEMİ
Endüstride kullanılan her proses, belirli bir parametre aralığında çalışmak zorundadır. Basınç, sıcaklık, debi veya seviye parametrelerinden herhangi birinin kontrolsüz kalması; üretim kayıplarına, enerji israfına, ekipman arızalarına ve hatta iş kazalarına yol açabilir. İşte bu yüzden ölçü kontrol sistemleri, endüstriyel tesislerin kalbi sayılır.
TEMEL BİLEŞENLER VE ÇALIŞMA PRENSİBİ
Bir ölçü kontrol sistemi üç ana unsurdan oluşur:
Sensörler ve Transdüserler: Fiziksel büyüklükleri (basınç, sıcaklık, debi, seviye vb.) elektriksel sinyallere dönüştürür.
Kontrolörler (PLC, PID, DCS): Sensörlerden gelen sinyalleri işler, referans değerlerle karşılaştırır ve gerekli kontrol sinyallerini üretir.
Son Kontrol Elemanları (Vanalar, Aktüatörler, Motorlar): Kontrol sinyallerine göre fiziksel süreç üzerinde etki eder.
Prensip: Sensör → Kontrolör → Son Kontrol Elemanı zinciriyle geri besleme (feedback) sağlanır.
KONTROL TEORİSİ VE PID
En yaygın yöntem, PID kontrol algoritmasıdır. Denklemi:
u(t) = Kp * e(t) + Ki ∫ e(t) dt + Kd * de(t)/dt
• e(t): Hata (set değeri – ölçülen değer)
• Kp: Oransal kazanç (hızlı tepki)
• Ki: İntegral kazanç (sürekli hataları giderir)
• Kd: Türevsel kazanç (ani değişimlere tepki)
Örnek: Bir kimya reaktöründe sıcaklık kontrolünde PID parametrelerinin yanlış ayarlanması, istenmeyen ekzotermik reaksiyonlara neden olabilir.
ÖLÇÜ KONTROL PARAMETRELERİ
Basınç Ölçümü: Manometre, strain gauge sensörler, diferansiyel basınç transmitterleri.
Formül: P = F / A
Debi Ölçümü: Orifis plakası, venturi tüpü, ultrasonik ve manyetik debimetreler.
Temel denklem (Bernoulli prensibi): Q = A * v
Sıcaklık Ölçümü: Termokupl (Seebeck etkisi), RTD (direnç değişimi), kızılötesi sensörler.
Örnek formül: R(T) = R₀ * (1 + α * ΔT)
Seviye Ölçümü: Şamandıra, hidrostatik basınç, radar ve ultrasonik sensörler.
Hidrostatik ölçüm formülü: h = P / (ρ * g)
ENDÜSTRİDE UYGULAMA ALANLARI
Petrokimya: Rafineri kolonlarında basınç ve sıcaklık kontrolü.
Enerji Santralleri: Kazanlarda buhar basıncı ve su seviyesi kontrolü.
Gıda Endüstrisi: Pastörizatörlerde sıcaklık ve akış kontrolü.
Su Arıtma: Tank seviyeleri ve pH kontrolü.
STANDARTLAR VE GÜVENLİK
Ölçü kontrol sistemlerinin uluslararası standartlara uygunluğu şarttır:
– IEC 61511: Proses endüstrisi için güvenlik sistemleri
– ISO 5167: Debi ölçüm standartları
– ASME ve API standartları: Petrol ve gaz tesisleri
SONUÇ
Ölçü kontrol sistemleri olmadan, modern endüstriyel üretim süreçlerinin güvenli ve verimli bir şekilde çalışması imkânsızdır. Bu sistemler; doğru sensör seçimi, uygun kontrolör ayarları ve güvenilir son kontrol elemanlarıyla bir bütün olarak ele alınmalıdır.
Serimizin devamında, her bir parametreyi (basınç, debi, sıcaklık, seviye) ayrı makaleler halinde detaylandıracağız.
